Naşkvit! Ğalepe Çaçxalas…
Turkiyes na-ixmarinen elektriği enerjis meşvela avas yado elektriğişi enerji omraluşe içalişinen. Enerjişi omralu dido çkvado çkva gzatenti ixenen. İxişen, mjoraşen, kyomurişen, 3’k’arişen do nukleri enerji yado ar dido ondişen elektriğiş enerji imralinen. Na-içkinen k’onarite hemtepeşen, doğaşe do gomteşe enni dido zarari na-meçams nukleri enerjişi santralepe ren. Hemuşen çkva doğas enni dido zarari na-meçams enerjişi omraluti, 3’k’arişen omralu naren HES epe ren. Turkiyes enerji omralu şeni mexola 2000 k’onari HESi ixenasendoren. Hamtepeşi 600 k’onari zuğa-uças, hamuşi 120 Artvinis oxenu iozmonen. Ma, Arkabişi ğalepes oxenu na-iozmonen 14 HES i şeni muntxanepe otkvu minon.
Arkabis zuğaşe na-gelulun ar didi ğali uğun, heti K’ap’istonari ğaliren. Ham ğali Yak’ovitis jurişe ok’irten. Hemtepeşi ari Lomaşi ğaliren. Lomaşen na-gelulun ğalişi 3’k’arişi m3ika naren armonişen, dido narenti Lomaşi ç’ut’a oput’e T’uk’maneşi germaşen gyulun. Ham ğalepe Yak’ovitişe gelulut’aşa hamus ç’ut’a ğalepeti elant’alen.
Majurani naren, Yak’ovitişi ğalişen m3ika elaonaşi, ok’ont’alonis ğali jurişe ok’irten. Hemtepeşi ari, K’ordeltari ğali, majuraniti Orç’ai ğaliren. K’ordeltari ğali ok’irten do siderai ğali do uçirmağişi ğali diven. Siderai ğalis Pilargetişi ğalepe elant’alen. Hamtepeşi 3’k’ari hem oput’epeşi germapeşen eçkindun. Germapeşen gelulut’aşa xoloti ardido ç’ut’a ğalepe elant’alen do ok’ont’alonis orç’ai ğali k’ala kok’ulun.
Orç’ai ğelişen elaonaşi jur kva-xincis xoloti jurişe koki’rten. Durguna ğalik 3’k’ari muşi noğadid golaşen ezdims. Kamiletişe na-gelulun ğalikti 3’k’ari-muşiti agara golaşen ezdims.
Ham ğalepe ham ora sakis çkar xe umentxu çaçxaleri zuğaşe gyulunan. Gelulut’aşi na-nacoxen oput’epes, ğalişi rubapes, hek na-skidun çxomepes do oput’enuri k’oçepes şuri meçaman. Bazi orapes irdenan do didi ğvarepe ikoman. Bazi orapesti 3’k’aris dak’len do diç’ut’anen. Ham coğrafia sva-mugvaleşi eçkindinaşen doni çkar var-ikturu. Hakşakis Xvala, tabiatik muz na-unon kturapape vu.
Ha3’i moxtaneron ham coğrafia do tabiati okturuşe içalişanoren. Mot-ikomt ağape mot-ikomt! “M3’k’irişi sebebiten yorğani mot-ç’umt”. Ho, na-ixenente heşo ivasen.. oxogo3’onapat!
Turkiye oxenu na-iozmonen 2000 HES i şen na-moiginasen elektriğişi enerjik Turkiyes na-ixmarinen enerjiz %5. ho, %5 k’onari ar şvela uxenasedoren. %37 mexireri elektriği na-ixmarinen itkven. Elektriğişi nak’ilişi hatti diisanas-na %24 mogapa na-ixenasen na-içkinenşe gyore muşeni “m3’k’iri” k’onari (%5) mogapa şeni ham mskva coğrafiaşi “yorğani” (tabiati do 3’k’arepe ) gomndinat.
Mot-ikomt! ağape mot-ikomt! “m3’k’irişi sebebiten yorğani mot-ç’vumt” “m3’k’iri” xoloti kiz*iren edo ç’veri “yorğani” ar fara daha geri var-malen.
Hak ar k’onu şeni muntxani do ptkva; K’ap’istonari galişi nuk’uz na-gelulun 3’k’ari zumesdoren; 3’k’ari enni moşkva na-gelulun oras 6,83 m3/sn. Heti jur-sum tutas naonendoren. Enni m3ika 3’k’ariti na-gelulun orasti 1,8 m3/sn k’onari, heti 3’anas 4 tutas gyulundoren. Yani K’ap’istonari ğalişi nuk’uz 3’ana/ndğas mexola 4 m3/sn 3’k’ari gelulun iven. Ham 3’k’ari handğa haşoren. Na-moxtasen orapes navar-manzinasen-şe gyore boine na-dak’lasenti miçkinan. Arkabis hamuşen çkva ğali na-varenşe gyore; Ham 3’k’ari 14 HES is haya ok’oburtatna ar HES is 0,285 m3/sn (yani 285 litre, heti 3’k’arişi iri dixmarinas-na)3’k’ari anç’en.
Mu ivas na ivas kap’istonari ğalişi jilendon oput’epes ğalepes na ixenasen HES epes na anç’asen 3’k’ari mexola 0.5 m3/sn. Çkar HES na var yanç’asen ar 3’k’ari ( heti, 3’k’arişi mteli dixmaran nati)doskidun. Haşo ivaşiti ğalişe na nişkvinasen na zop’onan 3’k’ariti var naşkvanoren.
Ham HES epeşi şirketepek Ham HES epe para moguşeni var ikomani? Vana HES epek vanati HES epeşi k’ap’ulas na mok’udgin menceloni şirketepek çkva muntxanepe ozmonumani? 3’k’arişi oxmaruşi hakkişen, 3’k’ari mteli goğramu unonani? vanati daha çkva didi ondepe ozmonumani?
Ma ham dulyaşen var-gamamalen, var-maxesap’en. Na-uçkin miti ren-na ma kodomoguras. Vanati.. Naşkvan! Ğalepe-çkuni p’anda çaçxalas.
Ham ğalepeşi 3’k’ari “ boşi boşine” zuğaşe gelelun na-zop’onanpes ha3i daha k’ai ar nosi kogoboşina…!
Ar litre umo3’opxu petroli mexola 0.5 TL ren. Ar litre şuşe 3’k’arişi litreti 1 Tl ren. Haya ha3’i haşoren, hamuşen vit’ 3’ana, 3’ana eçi vanati jurneçi dovit’ 3’ana şkule muç’o ivasen, çkar doxesap’iti?? Petrolişi yerine çkva enerjipe dixmarinen. 3’k’arişi yerine oxmaroni çkar mutu varen. 3k’arepes ozonişi sebebiten dak’len, k’oçepesti boine manz*inen. Hemoras 3’k’arişe na-ignapen ixtiyaci manz*inaşi sk’aris muperi ğirsoba avasen… Koxo3’oniti!
Moxtit hemoras sva-mugvaleşi dido k’ele na-igorinen oşumoni 3’k’ari-çkunişi m3ika naren çku gamapçat! 3’k’arişi gamaçamute na-ixenasen paraşi mogapa m3ikate Turkiyes na-yanç’asen elektriği va op’ç’opat vanati çkva gzalepete bomralat. 3’k’arişi gamaçinuten na-gemskidanoren parateti çkva muntxanepes bixmarat.
Dido var, haşo (10) vit’ 3ana komebuxondat-na ham na-ptkvi şeni dubağun. Na-ptkvi mtiniren, tkvati giçkinan! Heşo vari?
( mexola sum 3’ana oğune na p’ç’ari dort’un ham mak’ale m3ika okturute xoloti ora na muxtu şeni ok’itxoni ren)
Bırakın! Dereler Çağlasın…
Türkiyede kullanılan elektrik enerjişine katkı olması için enerji üretilmeye çalışılıyor. Elektrik enerjişi üretimi değişik şekillerde yapılır. Rüzgârdan, güneşten, kömürden, sudan ve nükler enerji gibi biçok şeyden elektrik enerji üretilir. Bilindiği kadarıyla bunların içinde doğaya ve çevreye en çok zarar veren nükler enerji santralleridir. Ondan sonra doğaya en çok zarar veren enerji üretimide, sudan sağlanan enerji üretim olan HES’ ler dir. Türkiyede sudan enerji üretimi için yaklaşık 2000 kadar HES yapılacakmış. Bunların 600 kadarı Karadeniz de, bunun 120 kadarı Artvinde yapılması düşünülüyormuş. Ben, Arhavide yapılması düşünülen 14 HES için bir şeyler söylemek istiyorum.
Arhavinin denize ulaşan bir büyük deresi var, oda Kabirse deresidir. Bu dere Kavak köyünde iki kola ayrılır. Bunlardan biri “Lome” deresidir. Yolgeçen köyünden gelen derenin suyun birazı Armoniden, çoğuda Yolgeçen köyünün mahallesi “tukmene” dağlarından gelir. Bu dereler Kavak birleşimine gelene kadar buna küçük ırmaklarda katılır.
Öbür kol olan Kavak deresinden biraz yukarı doğru gidilince, “okontaloni” de dere yine iki kola ayrılır. Onlardan biri “kordelit” deresi, diğeride “orçi” deresidir. “kordelit” dereside yukarıda ikiye ayrılır ve “sidere” deresi ve üçırmak deresi olurlar. “sidere” deresine yukarıda “pilarget” dereside katılır. Onların suyu kendi dağları ve yaylalarında oluşur. Dağlardan inerken yinede birçok küçük ırmak bunlara katılır ve “okontaloni”de “orçi” deresi ile birleşir.
“Orçi” deresinden yukarılara gidilince çifteköprüde dere yine iki kola ayrılır. Durguna Deresi suyunu “noğadid” yaylasından alır. Kamilete gelen derede suyunu “agara” yaylasından alır.
Bu dereler şimdiye kadar hiç el değilmeden çağlayarak denize akarlar. Akarlarken uğradıkları köylere, vadilere, doğaya, içinde yaşayan balıklara ve köy insanlarına yaşamsal ortam sağlarlar. Bazı zamanlar büyür, seller oluştururlar. Bazı zamanlar da suyu azalır, küçülürler. Buraların coğrafyası dünyanın oluşumundan beri hiç değişmedi. Sadece doğa kendi istediği değişiklikleri yaptı.
Şimdi gelecekler bu coğrafyayı ve doğayı değiştirmeye çalışacaklar! Yapmayın ağalar… Yapmayın! “pire yüzünden yorganı yakmayın”. Evet, yapılan öyle olacak… Anlatayım.
Türkiyede yapımı düşünülen 2000 HES ten elde edilecek elektrik enerjisi Türkiyede kullanılan enerjinin %5 si evet, %5 si kadar katkı sağlayacakmış. Türkiye genelinde %37 kaçak elektrik kullanıldığı söyleniliyor. Elektrik nakil hatlarının düzeltilmesi ile %24 kazanım sağlanacağı da söylenenler arasında bilindiğine göre niçin “pire” kadar enerji (%6) kazanım için bu güzel coğrafyayı “yorganı “ (doğa ve suları) kaybedelim.
Yapmayın! Ne olur yapmayın! ” pire yüzünden yorganı yakmayın” “pire” her zaman bulunur fakat yanmış “yorgan” bir daha geri gelemez.
Burada çok önemli konu için bir şey söyleyeyim; Kabirse deresinin ağzında suyun ölçümünü yapmışlar. Suyun en bol olduğu zaman 6,83 m3/sn oda iki-üç ay kadar sürermiş. En az suyun aktığı zamanda da 1,8m3/sn oda yılda 4 ay kadar akarmış. Yanı Kabirse deresinin ağzında gün/yılda yaklaşık 4m3/sn su akar durumdadır. Bu suyun akıntısı bugün böyledir. Gelecek zamanlarda sular artmıyacağına göre sürekli olarak azalacağı da bilinmektedir. Arhavide bundan başka dere olmasığına göre; Yapılması düşünülen 14 HES bu suyu bölersek, bir HES 0.285 m3/sn ( yani 285 litre, oda suyun tamamı kullanılırsa) su düşer.
Her ne olursa olsun kabirse deresinin yukarı köylerdeki kollarında yapılacak HES başına düşecek su miktarı yaklaşık 0.5 m3/sn. hiçbir HES yetmeyecek bir miktar(suyun tamamı kullanılırsa). Yani bu anlamda belirtilen can suyunun bırakılma ihtimalide yok. Bu HES şirketleri bu HES lerden para kazanmak için bu işi yapmıyorlarmı? Yoksa HES lerin veya arkalarında olan güçlerin ileride uygulamak istedikleri başka bir düşünceleri mi var? Suyun kullanım hakkından, suyu sahip olmak! Yada daha büyük düşünceler gibi?
Ben bu işin içinden çıkamıyorum, hesaplayamıyorum. Bilen biri varsa bana açıklasın. Ya da; Bıraksınlar! Derelerimiz hep çağlasın.
Hep bu derelerin suyu “ boşu boşuna” denize dökülüyor diyenlere daha iyi bir fikir vereyim!
Bir litre işlenmemiş petrol yaklaşık 0.5 tl dir. Bir litre şişe suyunun litreside 1 tl dir. Bu şimdilik böyledir, bundan on yıl, yirmi yıl yada elli yıl sonra nasıl olacak, hiç hesapladınızmı? Petrolun yerine başka bir enerji kullanılabilir. Suyun yerine kullanılabılecek hiçbir şey yoktur. Su ozondan kaynaklanan nedenle sürekli azalmakta, insan nüfusuda artmaktadır. O zaman suya duyulan gereksinim çoğalınca suyun nasıl bir değeri olacak… anladınızmı!
Gelin ozaman dünyanın hertarafında gereksinimi daha çok duyulacak olan sularımızı çok az kısmını içme suyu olarak biz satalım. Suyun satışından yapılan kazanımın küçük bir kısmı ile Türkiye ye yetecek elektrik enerjisini satın alalım yada başka yoldan üretelim. Suyun satımından elde ettiğimiz gelirden kalan büyük kısmınıda başka işlerde kullanalım.
Çok değil, böylelikle (10) on yıl daha dayanabilirsek bu düşünülenleri uygulamak için yeter.
Söyledikerim doğrudur, sizde biliyorsunuz! Öyle değimli?
(yaklaşık üç yıl önce yazmış olduğum bu makaleyi biraz değiştirerek yine insanlarımıza sunma ihtiyacını duydum)
Nisan.2010 Lazona Ocak.2013 Lazona
Osman Şafak Büyüklü
Comments are closed.